Organizacja transportu publicznego w Szwecji

W Szwecji żyje około 9 milionów osób na 450 tys. km2, większość w jej części południowej. W porównaniu do Polski jest to bardzo słabo zaludniony kraj, a jednak transport publiczny jest w nim sprawny, dobrej jakości, a liczba jego pasażerów rośnie. Dziś pokazujemy jak wygląda i działa system transportu publicznego w Szwecji.

Rynek transportu publicznego

Transport autobusowy jest obsługiwany głównie przez duże firmy: Swebus, Veolia i Busslink, które posiadają ponad 13.000 autobusów – blisko 50% całej szwedzkiej floty. Wszystkie trzy posiadają większościowego udziałowca zagranicznego i prowadzą przewozy w całym kraju. Jednakże istnieje bardzo wiele małych firm przewozowych. Aż 1450 przedsiębiorstw autobusowych posiada mniej niż 9 pojazdów i działa tylko lokalnie. Do przetargów na przewozy małe firmy często startują z jedną ofertą w konsorcjum. Większość – 80% przewoźników to firmy prywatne. Wyłącznie prywatnie obsługiwane są połączenia międzyregionalne np. Stokholm – Göteborg. Największa firma publiczna – Göteborgs Spårvägar – posiada 350 autobusów i system tramwajowy w Göteborgu.

Na rynku kolejowym jest w 2009 roku ośmiu przewoźników pasażerskich. Dominującą rolę posiada SJ AB – dawny oddział pasażerski Szwedzkich Kolei Państwowych. Firma ta ma prawo obsługiwać na zasadach komercyjnych przewozy międzyregionalne. Jednakże niedochodowe, ale ważne połączenia tego typu są obsługiwane na podstawie przetargów organizowanych przez Rikstrafiken – Narodową Agencję Transportu Publicznego. Niektórzy przewoźnicy prywatni zdołali wygrać kilka takich przetargów. Natomiast na poziomie lokalnym na kolei istnieje niewielkie pole manewru. Veolia obsługuje na podstawie wygranego przetargu metro w Sztokholmie, a spółka córka SJ AB – Stockholmståg, prowadzi kolej aglomeracyjną w tym mieście.

Kompetencje administracji

Odpowiedzialność za organizację transportu publicznego jest jasno podzielona pomiędzy różne instytucje publiczne.
Rzeczywista odpowiedzialność za transport publiczny jest w rękach samorządowych władz lokalnych i regionalnych. W 1978 roku wprowadzono jednak obowiązek utworzenia w każdym regionie Zarządu Transportu Publicznego. Obecnie 21 takich zarządów – Trafikhuvudmän, pokrywa teren całego kraju. Zwykle są one wspólną własnością władz lokalnych – kommuner i regionalnych – län. W 1988 i 1989 roku rozszerzono znacznie kompetencje tych zarządów. Od tamtej pory są one całkowicie odpowiedzialne za organizowanie transportu publicznego na poziomie lokalnym i regionalnym – za każdy środek transportu: autobusy, pociągi, promy. Finansowanie zapewniają władze samorządowe poprzez pokrycie deficytu przewozów. Zasadą jest, że 50% deficytu pokrywają władze regionalne, a pozostałe 50% władze lokalne. Połączenia mogą być wynajmowane na zasadach konkurencji regulowanej publicznymi przetargami. Z tym, że Zarządy Transportu Publicznego ustalają obowiązującą taryfę, zwykle taką samą dla każdego środka transportu.

Rolą rządu jest zapewnienie, żeby podstawowe potrzeby transportowe były zaspokojone i aby istniały dobre warunki do koordynacji i rozwoju transportu publicznego. Działania rządu to głównie legislacja oraz inwestycje w infrastrukturę transportową. Rząd zapewnia także granty na badania i rozwój w ramach branży transportowej. Dwa głównie organy rządu to Szwedzka Administracja Drogowa – Vägverket oraz Szwedzka Administracja Kolejowa – Banverket. Posiadają one kompetencje w zakresie transportu publicznego. Wspomniana już Narodowa Agencja Transportu Publicznego organizuje przetargi na obsługę kolejowych połączeń międzyregionalnych finansowanych przez rząd. Autobusowe połączenia międzyregionalne nie są regulowane i dofinansowywane.

Intermodalne zarządzanie informacją dla pasażerów

Informacja dla pasażerów od prawie wszystkich przewoźników jest zarządzana przez firmę Samtrafiken. Jest ona wspólną własnością wszystkich Zarządów Transportu Publicznego, kolejowych i niektórych autobusowych przewoźników międzyregionalnych oraz niektórych operatorów promowych. www.samtrafiken.se

Firma ta podkreśla, iż:

– została założona na zasadach dobrowolności, a nie nakazem rządu;

– transport publiczny musi mieć wspólny image niezależnie od tego, kto za nim stoi;

– wszyscy uczestnicy rynku muszą wciąż ujednolicać i upraszczać zasady funkcjonowania w celu zarządzania i dystrybucji informacji na skalę krajową.

Na stronie internetowej zarządzanej przez Samtrafiken –
www.resrobot.se
, znajduje się aplikacja umożliwiająca zaplanowanie podróży, w której można też wyszukać informacje dotyczące stacji, przystanków autobusowych, nazw ulic oraz mapy. Aplikacja zawiera rozkłady prawie każdej linii transportu publicznego w Szwecji od pociągów, przez autobusy, w tym w przewozach międzyregionalnych, promy, metro, tramwaje, a także umożliwia planowanie podróży samochodem. Rezultat wyszukiwania zawiera linki do przewoźników, gdzie można dowiedzieć się o ceny i warunki przewozu.

Wspólny bilet na całą Szwecję

Resplus to także produkt firmy Samtrafiken, który umożliwia podróże z przesiadką między różnymi środkami transportu i przewoźnikami na jednym bilecie. Sprzedaż wspólnego biletu Resplus jest możliwa dla połączeń obsługiwanych przez 41 firm. Sprzedaż odbywa się na kilka sposobów – poprzez kasy lub internet (www.sj.se, www.bokatag.se). Zasadą Samtrafiken jest, że bilet wycenia się na poziomie sieci transportowej. A więc różni dystrybutorzy biletów (zwykle przewoźnicy) mogą wybrać własną wysokość opłaty rezerwacyjnej lub prowizji. Firma uznaje to rozdzielenie wyceny i sprzedaży za ważne, bo jeżeli firma A ma sprzedawać bilety firmy B, musi mieć wolność wyboru wysokości prowizji.

W Danii bilety kolejowe są ważne na lokalny transport publiczny w wyznaczonych stefach. W Niemczech bilet na transport lokalny można kupić jednocześnie z biletem kolejowym. Tymczasem w Szwecji bilet intermodalny jest sprzedawany na konkretną podróż z miejsca na miejsce wraz z wydrukowanym planem podróży, ale są też dostępne bilety ważne strefowo.

Ponieważ więcej przewoźników należy do sieci wspólnej informacji dla pasażerów, niż do sieci wspólnego biletu firma Samtrafiken nie może faworyzować w swojej działalności informacyjnej określonych kanałów sprzedaży biletów.

Publiczne przetargi kluczem do sukcesu

Od 1989 roku transport publiczny jest organizowany za pomocą publicznych przetargów. Możliwość zlecania przewozów na zasadach konkurencyjnych okazała się decydująca dla jego pozytywnego rozwoju. Ponad 95% usług transportu publicznego w Szwecji jest zlecane na przetargach przez Zarządy Transportu Publicznego. Z tego powodu wskaźnik samofinansowania się (wpływy z biletów do kosztów przewozu) wzrósł do ponad 55% tym samym obniżając zapotrzebowanie na dotacje.

Przez lata 90., kiedy rozpoczęto działalność przetargową po deregulacji w 1989 roku, redukcja kosztów Zarządów Transportu Publicznego wynosiła średnio 20%, a regionalnie nawet 40%. Wskaźnik samofinansowania w późnych latach 80. był na poziomie 40% i wzrósł w 1994 roku do ponad 50%, jako że w tym samym czasie rosły przychody z biletów. Ale od 1998 roku po stronie kosztów odnotowano tendencję wzrostową. Przypisuje się ją głównie:

– rozwojowi usług transportowych w zakresie ilości i jakości;

– wyższym kosztom zlecania przewozów, gdyż po latach grania przewoźników na pozyskanie rynku, zaczęli oni koncentrować się na dochodowości swoich usług.

Ale mimo wyższych kosztów wskaźnik samofinansowania się pozostał stabilny, ponieważ wzrost liczby pasażerów miał zbawienny wpływ dla sytuacji finansowej Zarządów Transportu Publicznego. Pomiędzy rokiem 1998 a 2007 liczba pasażerokilometrów w lokalnym i regionalnym transporcie publicznym wzrosła o około 61%.

Zlecanie przewozów doprowadziło nie tylko do redukcji kosztów przewozu, ale także wypełnienia innych celów publicznych, takich jak lepsza jakość ekologiczna transportu publicznego, lepsze bezpieczeństwo na drogach czy lepsza dostępność dla niepełnosprawnych. Jest wątpliwe, czy cele te dałoby się osiągnąć tak szybko, gdyby w regionach nie istniały Zarządy Transportu Publicznego.

Bertil Hylén – VTI, tłumaczenie z angielskiego: Wojciech Szymalski